BÜYÜK SORU: Dünyanın beklediği on birinci romancı kim?

Kemal Tahir’in, 1960 tarihli bir mülakatta söyledikleri öyle etkileyiciydi ve düşündürücüydü ki. Yazar bu kısacık mülakatta hem hâlâ nihayetlenmemiş bir tartışmayı başlatıyor hem de okurlarıyla roman sanatı, romancının sorumluluğu gibi konulardaki fikirlerini paylaşıyordu. Hatta araya eşsiz bir yazma dersi bile sıkıştırıyordu. (Yazma dersi kısmını birazdan ayrı bir postta paylaşacağım.)

Bizzat Kemal Tahir’den yazarlık dersi almaya ne dersiniz?

Bu resim önemli. Ben hazırladığım için değil. Kemal Tahir’in Cervantes ile başlayıp Tolstoy’la bitirdiği 10 büyük romancı listesinin kısa ve görsel bir özeti olduğundan.

Dünyanın 50 yıldır beklediği on birinci romancı kim?

Kütüphanemi karıştırırken bir köşede bulduğum kitap bu hafta derin düşüncelere dalmama sebep oldu. Yeterince vaktim vardı. Pandemi dolayısıyla bir süre için evde çalışma sistemine geçmiştik ve bu, herkes gibi benim de eskisine göre çok daha fazla okuduğum, yazdığım ve düşündüğüm anlamına geliyordu.

Sözünü ettiğim kitap, “Edebiyatçılarımız Ne Diyorlar” adını taşıyor. 1960’ta basılmış, müellifi, Mustafa Baydar. Elli edebiyatçıyla çeşitli mülakatlar yapan Baydar’ın konuştuğu yazarlar arasında bugün çoktan unutulmuş isimler de var, Halide Edip Adıvar, Yahya Kemal Beyatlı, Ahmet Hamdi Tanpınar gibi devler de. (İletişim Yayınları kataloğunda bulabilirsiniz.) Kemal Tahir’in söyledikleriyse tazeliği ve özgünlüğüyle nefes kesiyor. O yüzden bu yazıda hem ondan birkaç alıntı yapmak hem de üstadın cevap aradığı o büyük soruyu sizlerle paylaşmak istiyorum. Ama durun, en başından başlayalım…

Tahir, ilkin Maksim Gorki’nin “Batı dünyasında edebiyat çok da sanatçı yok” sözünü -bir tarih ilavesiyle- aktarıyor: “1910’dan bu yana, dünyada roman çok da romancı yok!” Ardından kendi “büyük romancı”larını sıralıyor. Listesi, 1547’de doğan Cervantes’le başlıyor, 1910’da ölen Tolstoy’la son buluyor. Gorki’nin cümlesini değiştirme sebebi de işte bu, yani Tolstoy’un ölüm tarihi. Üstada göre, Tolstoy öldükten sonra başka büyük romancı kalmamış. Ne Zola’ya yer var bu listede, ne de Dickens, Gide, Proust, Steinbeck, Faulkner, hatta “büyük Gorki”ye… Tahir’in gözünde hiçbiri bu on kişilik listeye girecek kalibrede değil.

“413 yılda on kişi ve bu on kişiden kalan 35-40 roman,” diyor ve hesaplara dalıyor. En basitinden 1901’den beri Nobel’in, 1903’ten beri Goncourt roman armağanının dağıtıldığını, dahası sadece Fransa’da her gün on ‘ciddi’ yeni roman yayımlandığını söylüyor. Sorular, sorular… Dünyada yayımlanan roman sayısı günde 100’ü bulsa… 50 yılda bir milyon yeni roman eder mi? Etti diyelim, bu romanlar roman sanatını hiç mi zenginleştirmezler, insan dramını hiç mi aydınlatmazlar? “Roman sanatına çok şey kazandırmış olabilirler ama o kadar. Dünya elli yıldır on birinci romancıyı bekliyor,” diyor Tahir ve soruyor: “Acaba mutlu on birinci, bugün dünyamızın herhangi bir köşesinde, mesela bir ilkokulun ikinci sınıfında, ‘Bu çocuk hiç adam olmayacak’ diyen öğretmeninden azar mı işitmektedir, yoksa üçüncü romanını çoktan bastırmıştır da kimse farkında mı değildir?”

Kemal Tahir 1910 sonrasında yazmış modernist edebiyatçıları da, daha sonra gelen öncü postmodernleri de listesine almamış. Yani ne Joyce var, ne de Woolf… Bir Türk romancı ise hiç yok.

Kimler var peki? Bana sorarsanız, büyük evrenler kurup o evrenlerin hem biricik ve özgün olmasını hem de yazılmalarının üzerinden yüzlerce yıl geçse de halihazırda bizim dünyamızın sarsıcı birer yansıması olmasını sağlayanlar, kendi deyişiyle “hikâye” anlatmakla yetinmeyenler var. Yine Kemal Tahir’den aktarayım: “Hikâye ile roman denen türlerin birbiriyle doğrudan ilişiği yoktur. Var gibi görünmesinin sebebi, bazı yazarların, hikâye konularından, romanı andırır kitaplar meydana getirmeleridir. Nurullah Ataç, ‘Romancı, romanında yazmadıklarını da öğretir,’ demişti. İsterse bir kişinin tek başına geçirdiği 24 saati anlatsın, fark etmez. Okuduğumuz şey sahiden roman olabilmişse eğer, biz o kişinin dedesiyle torununun nasıl insanlar olabileceğini çıkarabiliriz. Çünkü roman kişileri, geçmişten geleceğe doğru yaşarlar. Romanda babasız doğmuş ve evlenmeden ölmüş olsalar bile bu böyledir.”

“Don Quijote”nin yazılış hikâyesini zihninde canlandırdığı kısımsa röportajın bence en şahane yeri: “1598 yılı ile 1604 yılı arasında, asıl tarihini hiç öğrenemeyeceğimiz günlerin ya da gecelerin birinde, Miguel de Cervantes Saavedra adında bir İspanyol mübarek, eline kalemi alıyor, almasıyla da İspanya’nın fakir köylerinden birinde bir adam, taş basması kalın şövalye kitaplarını bir kenara itip davranıyor. Kafasında berber tasından tolgası ve sırtında mukavvalarla beslenmiş savaş zırhıyla, dışarıya, kıyamete kadar yaşamaya uğruyor. Sıska atının üstünde dimdik. Gözlerinde kederli gururu, yüreğinde sınırsız sevgisiyle insanı yücelten o insan dramına doğru atılıyor. O gün bugündür hep atılıyor, hep atılacak.”

Birkaç büyük romancı.

Kemal Tahir’in mülakatını okurken, “Benim on birinci romancım kim olurdu?” sorusunu elbette kendime sordum. Gerçi benim Top 10’um da zaten Kemal Tahir’in listesiyle tam olarak uyuşmuyordu. Cervantes, Laclos, Gogol, Dostoyevski, Flaubert, Tolstoy, tamamdı ama söz gelişi Abbe Prevost’u ve farkındayım, olacak iş değil ama Stendhal’i okumamıştım, Balzac da minör denebilecek birkaç romanı hariç, benim yazarlarımdan olmamıştı. Diğer yandan daha ilk satırlarını okurken vurulduğum “Moby Dick”in yazarı Herman Melville’in ve “Büyülü Dağ”ın yazarı Thomas Mann’ın Top 10’umda olmaması kabul edilemezdi. “Tom Jones”un yazarı Henry Fielding’i, “Tristram Shandy”nin yazarı Laurence Sterne’ü ne kadar sevdiğim malumdu. Hemingway ve Faulkner’sa âşık olduğum yazarlardandı ve benim listemde biri “Silahlara Veda”sıyla, diğeriyse “Ses ve Öfke”siyle mutlaka olmalıydı. Başka? Charlotte ve Emily Brontë’ler, Lewis Carroll, Charles Dickens, Henry James, James Joyce, Marcel Proust, Vladimir Nabokov, J.D. Salinger, kesinlikle Joseph Conrad, Albert Camus, offff, uzayıp gidiyordu benim listem. Üstelik daha ucuz zevklerimden, yani Amerikalıların deyişiyle “guilty pleasure”larımdan bahsetmedim bile.

O yüzden listemi uzatmayıp çok sevdiğim yazarların birincisini anlatacağım. Kendisi Kemal Tahir’in listesindeki “son” büyük yazar aynı zamanda. Lev Tolstoy’dan söz ediyorum. Tolstoy’un rakipsiz bir hayal gücü vardı, üstelik onun hayal gücü cinlere, perilere, ejderhalara ihtiyaç duymuyor, hayatın en gündelik hallerini kâğıda dökerken bile parlıyordu. Yarattığı evren hayret verici bir şekilde geniş, karakterleri şaşırtıcı düzeyde biricikti. En sevilmeyecek, daha mühimi bizzat kendisinin en sevmeyeceği karakterlerini bile anlama, anlatma hatta Anna Karenina örneğinde olduğu gibi sevdirme ve sevme kabiliyeti büyüktü. “Savaş ve Barış”ın Nataşa Rostova’sı, Prens Andrey’i ya da Piyer Bezuhov’u gibi birçok karakteri, sayfalar ilerledikçe olumlu ya da olumsuz ama mutlaka ikna edici bir şekilde değişiyor, gelişiyor, yaşlanıyordu. Mekanları, atmosferleri olağanüstü bir canlılıkla tasvir ediyor, bütün bu her şeye hâkim olma çabası esnasında da okuru ihmal etmeyerek onun da kendi fikirlerini geliştirmesine, kendi sonuçlarına varmasına izin veriyordu. Yüzlerce sayfalık devasa romanlarının tek bir sayfası bile sıkıcı değildi.

Bütün bunları Tolstoy’un yazarlıktaki teknik becerisine bağlayabilirsiniz, kısmen de haklı olursunuz. Gelin görün ki, “İnsan Neyle Yaşar” tarzındaki mesellerinde şahit olduğumuz bir şey var ki Tolstoy’u Tolstoy yapan şey, bence esasında bu: Kendisi yukarıda saydığım özelliklerine ek olarak, başka türlü hissetme ve bunu dile getirme cesaretine sahip bir edebiyatçıydı. Açıkçası işin bu kısmını unutmak, manzarayı eksik anlatmak anlamına gelir.

Öteki uçta yer alan Joyce’u ise anlatmak için bana sayfalar yetmez. O yüzden onda ve Tolstoy dahil sevdiğim bütün büyük yazarlarda var olduğunu yenilerde fark ettiğim bir özelliğe yer vermekle yetineceğim. Kelimeleri alışılmadık şekillerde kullanan, dilde haylaz bir çocuğun misketlerle oynayışındaki kendiliğindenlikle icatlar yapan, mizah duygusunu her daim diri tutan Joyce’un yazdıklarını ben aynı zamanda ülkesi İrlanda’ya ve elbette İrlandalılara bir armağan olarak görüyorum. Joyce’un romanlarını ve öykülerini okurken Dublin, gecesi ve gündüzüyle, geniş caddeleri ve kuytu mekanlarıyla, tarihi ve geleneğiyle canlanıyor, kâğıt üzerinde de yaşayan bir yere dönüşüyor benim için. Dublinlileri neredeyse tek tek görüyorum. Gençken söyleseler itiraz ederdim ama büyük edebiyatın aidiyet duygusundan yoksun, ayağı başka kafası başka yerlerde dolanan bir örneğini kendi adıma ben bilmiyorum.

Buradan gelir miyiz Batı romanı ile aramızdaki birkaç yıllık mesafeyi eserleriyle kısaltan yazarlarımıza, mesela Kemal Tahir’e? Ben gelirim. “Saatleri Ayarlama Enstitüsü”yle Ahmet Hamdi Tanpınar’a, “Matmazel Noralya’nın Koltuğu”yla Peyami Safa’ya, “Tehlikeli Oyunlar”la Oğuz Atay’a, “Kara Kitap”la Orhan Pamuk’a…

Kemal Tahir’le bitireyim, çünkü inanılır gibi değil ama neler sığdırmış meğer o üç sayfalık röportajına… Şöyle diyor bir yerde: “Büyük bir sanat eseri karşısında sadece insanoğlunun erişebileceği mutlulukların en yücesine erişiriz, o kadar. Bunu yapanın da bir insanoğlu olduğunu neden sonra düşünür, biz de insan olduğumuz için gururlanırız. Sözünü ettiğim o on romandan hangisini yeniden okusak, duyduğumuz şey işte bu insan olmanın, o kitabı yazanın cinsinden olmanın gururudur.”

Özetle on birinci romancı geldi mi, geldiyse kimdi, onu merak ediyorsak on ikinci ve on üçüncüyü de merak etmez miyiz? Konuyu sizden gelecek cevaplarla birlikte ayrıca tartışmak güzel olabilir gibi geliyor bana, ne dersiniz?

Gülenay Börekçi

Kemal Tahir’e göre 10 büyük romancı

Cervantes, Don Quijote

Defoe, Robinson Crusoe

Prevost, Manon Lescaut

Laclos, Tehlikeli İlişkiler

Stendhal, Kırmızı ve Siyah

Balzac, Eugénie Grandet

Gogol, Palto

Dostoyevski, Ecinniler

Flaubert, Madame Bovary

Tolstoy, Anna Karenina