Sadede gelelim: Çeviride eksiksiz sadakat mümkün müdür?

Lawrence Venuti’nin editörlüğünde hazırlanan ve çeviri tarihi araştırmalarında önemli bir kaynak kabul edilen The Translation Studies Reader‘dan daha önceki iki yazıda söz etmiştim. Şimdi üçüncü bir yazıyla bu bir nevi mini çeviri dizisini tamamlıyorum.

Şahsi fikrimi baştan söyleyeyim: Güzel olanın sadık da olmaması için hiçbir sebep yok bence, ihtimaller arasındaki en doğru ve güzel ihtimal pekala aranıp bulunabilir. Öte yandan, dünya edebiyatının çok önemli eserlerinden biri, “doğru” ama “çeviri kokan” bir şekilde aktarılmışsa, bundan sonra çeviri kokmayan, özgür bir çeviriyle aktarılmasında da artık bir sakınca yok demektir.

Borges’ten çeviride mutlu ve yaratıcı sadakatsizliğe övgü

Nabokov’un çevirmen olarak portresi

Çeviride eksiksiz sadakat mümkün müdür?

The Translation Studies Reader‘da Jorge Luis Borges ve Vladimir Nabokov’un yazdığı iki makaleyi okurken zihnimi sürekli olarak kurcalayan iki soru vardı:

1) Çeviride eksiksiz sadakat mümkün müdür?

2) Bu istenir bir şey midir?

“Sadakat” kelimesiyle, çevirmenin kaynak metnin anlam ve biçim katmanlarını erek dil okuruna birebir aktarma çabasını kastediyorum. Birçok çeviribilimciye göre, iki farklı dil, iki farklı kültür hatta iki farklı evren söz konusu olduğu için ve kaynak dilin olanakları erek dilin olanaklarıyla çoğu zaman uyuşmadığından, “eksiksiz sadakat”, gerçekleşmesi mümkün olmayan bir hedeftir.

Basit bir örnek vereceğim: İngilizce “It’s raining cats and dogs” cümlesinin sadık -yani doğru- çevirisi ne olabilir? Sözlüğe bakıp “Gökten kedi köpek yağıyor” dediğimizde mi doğru çeviri yapmış oluruz, yoksa kaynak cümleyi erek dilde, o gün sular seller gibi yağmur yağdığını imleyen başka bir cümleyle karşıladığımızda mı? Bu soruya cevap verecek hiç kimse, özel bir kullanım söz konusu değilse, “Gökten kedi köpek yağıyor” cümlesinin doğru çeviri olduğunu iddia etmeyecektir. Öte yandan, Nabokov’un vurguladığı gibi, özel kullanımların erek metni etkilediği durumlar da çevirmenin ilgi alanında olmak zorundadır. Başka bir deyişle bu cümleyi tek başına çevirmekle bir bağlam çerçevesinde çevirmek bambaşka şeyler olabilir.

Kaynak metnin kutsallığını, bozulamazlığını imleyen “aslına uygunluk” ya da “orijinaliyle tıpatıp aynılık” fikri, Batı çeviri tarihinin büyük bir bölümünü oluşturan kutsal metin çevirilerinden miras kalmıştır. Geçmişte İncil gibi kitapların çevirisinde kaynak metnin erek dile mümkün olduğunca “tam” aktarılması gerektiği düşünüldüğünden, en küçük bir yoruma bile yer verilmediğini ve buna kalkışan kimi çevirmenlerin cezalandırıldığını hatta öldürüldüğünü çeviri tarihi okumalarımızdan biliyoruz.

Nabokov’a dönelim… Onun Puşkin’in Onegin’ini kelimesi kelimesine çevirme girişimi, hiç kuşkusuz bu tür bir kutsallık anlayışından kaynaklanmıyor. Burada biz daha ziyade, bir Rus edebiyatçının hayranlık duyduğu başka bir Rus edebiyatçının başyapıtını İngilizceye okurun hiçbir ayrıntıyı kaçırmamasını sağlayarak, noksansız (tam da şairin niyet ettiği şekilde) çevirme iddiasını görüyoruz.

Nabokov, kelimesi kelimesine çeviri dışında bir yöntem teklif ediyor: Puşkin’in Fransız şiirinin etkisi altında Rusça yazdığı manzum romanını çevirecek kişinin, sadece Rusçayı ve erek dili iyi bilmesinin yetmeyeceğini, Rus ve Fransız şiir geleneklerini de derinlemesine okumuş olması gerektiğini, ayrıca şairin etkilendiği Fransız kaynaklardan etkilenmiş erek dil şairlerini tanımak zorunda olduğunu anlıyoruz. Dolayısıyla Puşkin’i İngilizceye çevirecek kişi Rus, Fransız ve İngiliz şiir geleneklerini bilmeli, ayrıca bu üç şiir geleneğinin birbiriyle etkileştiği noktaları çözümlemiş olmalı.

3) Bu durumda Onegin’i Türkçeye çevirirken Nabokov’un yöntemini seçecek çevirmen, Fransızcanın etkisi altında yazmış Türk şairlerin veriminden, dizelerinden mi yararlanmalı?

Öte yandan, Nabokov’un çeviride eksiksiz sadakati mümkün görmediği açık. (Aksi takdirde, 250 sayfalık çevirisine yüzlerce sayfalık açıklama metni eklemezdi.)

Borges’e gelince… Borges tam da Nabokov’un tiksindiğini söylediği şeyin; hikaye anlatımının ve dilsel sürükleyiciliğin peşinde. Bu yüzden başkalarının sadakatsiz bulduğu Binbir Gece Masalları çevirilerini zevkle okurken sadık ama kuru çevirilerden uzak duruyor. Böylece sonuç bölümünün başında sorduğum ikinci soruya bir cevap da vermiş oluyor: Anlıyoruz ki, Borges’e göre çeviride eksiksiz sadakat, mutlaka istenir bir şey değildir.

Yine de bana sorarsanız, ille Borges’ten ya da Nabokov’dan yana olmak zorunda değiliz.

Üniversitede hocam olan Akşit Göktürk, Minâ Urgan’ın bir keresinde “İyi çeviri, çeviri kokmalıdır,” dediğini anlatmıştı.

Şair Can Yücel’se, erek dildeki söyleyiş geleneğine odaklanarak, yani yerlileştirmeyi de aşan bir adaptasyon tekniğiyle yapmıştı çevirilerini.

“Yabancılaştırıcı Çeviri, Yerlileştirici Çeviri” başlıklı makalesinde Çevirmen Armağan Ekici ise, şair Yahya Kemal örneğini vermişti. Buna göre Yahya Kemal, Ömer Hayyam’ın Rubailer’ini, ‘Hayyam bunu Türkçe söyleseydi nasıl söylerdi’ diye düşünerek ve kendi zihninden çıkıp onun zihnine girmeye çalışarak çevirmiş, yani bir bakıma kendini günümüz Türkçesiyle konuşan bir Ömer Hayyam haline getirmişti.

Bunların hepsi, zamana, amaca, ortama, himayeye, geleneğe göre uygulanabilir stratejiler.

Kastımı daha iyi anlatabilmek adına birkaç varsayımsal örnekle ilerleyeceğim:

+ Vladimir Nabokov, Lolita’nın ya da Solgun Ateş’in yazarı olan Nabokov olmasaydı, 1500 sayfalık Onegin çevirisini o şekliyle yayınlatamayabilirdi.

+ Yahut bir Harlequin, yani Beyaz Dizi romanını çevirecek kişiden, Nabokov’un “açıklamalı kelimesi kelimesine çeviri” yöntemini uygulaması katiyen beklenmezdi.

+ Seri cinayetler işleyen bir katilin ilhamını, Binbir Gece Masalları’ndan aldığını öğrenen polis ekibi ipucu ararken, metnin Borges’in sevdiği türden serbest bir çevirisini okumak yerine kuru ama sadık bir çevirisini okumayı tercih ederdi.

Natalija Vid’in The Challenge of Translating Children’s Literature: Alice’s Adventures in Wonderland Translated by Vladimir Nabokov başlıklı incelemesine göre, Nabokov Lewis Carroll’un Alice’s Adventures in Wonderland adlı eserini çevirirken Onegin’de uyguladığından bambaşka bir strateji uygulamış ve metni Rusça’ya yerlileştirerek aktarmıştı. Alice’in adını “Anya” yapmıştı mesela ve üçüncü bölümde Fare karakterinin verdiği -aşırı sıkıcı- tarih alıntılarının yerine bir Rus tarih kitabından seçtiği -yine aşırı sıkıcı ve gerçek- paragrafları yerleştirmişti. Lewis Carroll’un bu birkaç paragrafı  tam da sıkıcı olsunlar diye romana eklediğini düşünürsek, Nabokov’un çeviri stratejisine katılabiliriz. Tabii onun neden Onegin’de başka bir strateji uyguladığını anlamak koşuluyla.

Dolayısıyla iki makaleyi okuduktan sonra şahsen vardığım sonucu şöyle özetleyebilirim:

Çevirmenin kaynak metnin anlam ve biçim katmanlarını erek dil okuruna birebir aktarması, her zaman mümkün olmayabilir. Hiçbir edebiyat metninin de tek bir kusursuz çevirisi yoktur ama stratejisi ne olursa olsun kaynak metne saygıyla yaklaşan -ya da yaklaşmayan- çevirmenler vardır.

Tartışmaya katılmanız dileğiyle…

“Güvercinim, gözümün ruhu”

Armağan Ekici’nin “Yabancılaştırıcı Çeviri, Yerlileştirici Çeviri” başlıklı bir makalesi var. Oradan öğrendiğime göre Yahya Kemal, Ömer Hayyâm’ın Rubai’lerini çevirme işini, ‘Hayyâm bunu Türkçe söyleseydi nasıl söylerdi’ diye düşünerek ve kendi zihninden çıkıp onun zihninin içine girmeye çalışarak yapmış.

Nazım Hikmet’se, “İyi çeviri, çeviri kokmalıdır” ekolündenmiş besbelli. Bunu, Kemal Tahir’e yazdığı bir mektuptan anlıyoruz.

“Tercüme romanı okuduğun zaman, onu bir Türk muharririn yazdığını sanmayacaksın. Bilakis onu hangi milletin, hangi devirdeki muharriri yazmışsa, o milletin, o devirdeki o muharririni okuduğunu anlayacaksın. Bunun için bir çeşit istilizasyon lazımdır. (…) Mesela, Ruslar sevgi sözü olarak ‘güvercinim’ tabirini kullanırlar, biz ‘gözümün nuru, gözbebeğim’ filan deriz. Bence bunları tercüme ederken, ille de bizde ‘güvercinim’ yok diye ‘yavrucuğum’ filan dememeli. Ruslar da bizden tercüme ederken, ‘gözümün nuru’ Rusça söylenmez diye ona ‘güvercinim’ dememeli. Biz bizim dile ‘güvercinim’ tabirini, onlar kendi dillerine ‘gözümün nuru’ tabirini sokmalı. Bu suretle, dillerin, tabir, sıfat-mıfat alışverişiyle zenginleşmesi de kabil olur.”

Gülenay Börekçi