Orson Welles’den katledilen Siyulara: ROSEBUD

Derya Yanık, Twitter’dan arkadaşım. Hukukçu. Ve tanımadan sevdiğim, varlığıyla bana kendimi iyi ve güvende hissettiren bir kadın.

Derya’nın kitaplara ve kelimelere olan aşkını blogundan takip ediyordum. Ama her sahnesine ayrı hayran olarak saplantılı bir sıklıkla seyrettiğim filmlerden birinin, “Yurttaş Kane”in esrarengiz finalinden yola çıkarak kaleme aldığı bu yazıyı okuyunca Egoist Okur’a almayı çok istedim. Kuşaktan kuşağa aktarılan güzel kelimeler, Rosebud, Amerika’nın esas halkı Siyular, bunca yıl sonra hâlâ aklın almadığı bir zalimlik, masumiyetin kayboluşu, sahte bir tarih uydurup tüm dünyaya kabul ettirmeye çalışan Hollywood, büyük adam Orson Welles; hepsi vardı. Farkında olmadan iz sürmüş, dedektiflik yapmıştı Derya ve müthiş bir şey keşfetmişti.

Ama susuyorum, sürprizi kaçırmak istemem, okuyun ve bittiğinde benim hissettiğim ürpertiyi siz de hissedin.

Gülenay Börekçi

Derya Yanık hatırladı, seyretti, iz sürdü ve yazdı: Bir tek kelâmın peşinde

Çok sevdiğim türkülerdendir, Kayseri türküsüdür:

 “Gesi bağlarında dolanıyorum/ yitirdim yarimi aman aranıyorum/ bir tek kelâmına güveniyorum/ gel otur yanıma hallerimi söyleyim/ halimden bilmiyor ben o yari neyleyim.”

Türküyü yakan âşığın bir tek kelâma güvenmesi gibi benim de sözcüklerle ilişkim.

Sözcüklerle uğraşmayı seviyorum. Kökenini, imgelemini, işaret ettiği katmanlı anlamları düşünmeyi, takip etmeyi ve bulmayı, elbette çok seviyorum. Sevmek ne kelime, bunlardan herhangi birini keşfettiğimde çocuklar gibi seviniyorum. Bir sözcükle ilgili, o güne dek bilmediğim bir şeyi fark etmek, çok değerli bir kitaptan yeni haberdar olmak gibi benim için. Fena halde heyecanlanıyorum, size abartı gelecek belki ama, kalbimin çarpması bile değişiyor. Allah’tan güzel dostlarım var benim, okuduğum yeni bir kitabı, yazıyı, öyküyü, hikayeyi sesim titreyerek paylaşabildiğim…

Sözcüklerle ilgili keşiflerimde durum biraz daha farklı. Bu tür tekil keşiflerimde, dostlarımı aramıyorum, iyice delirdiğimi düşünmesinler diye. Kim bilir, bunun sebebi sözcüklerle kurduğum ünsiyetin kaynağında da yatıyor olabilir.

Benim sözcüklerle ilişkim “ev”de başladı. “İyi de herkesin lisanla ve lisanın kurucu unsuru sözcüklerle ilişkisi kendi evinde başlamıştır, bunun belirtilmeye değer farklı nesi var ki?” diyebilirsiniz. Çok da haksız sayılmazsınız, ama rica ederim bitirmeme izin veriniz.

1850’lerde zorla iskanla yerleşik hayata mecbur bırakılan Çukurova Türkmeni bir aileye mensubum ben. İlk başlarda nasıl yerleşik hayata geçeceğini bilemeyen, kendisine devlet tarafından tahsis edilen toprağı işlememek için epeyce direnen aile büyükleri sonunda bakıyorlar ki devlet onlardan daha kararlı, mecburen yerleşik hayata geçip tarıma başlıyorlar. 1900’lerin başları olmalı… 1940’ların ikinci yarısına gelindiğinde aileden tek tük okumuş çocuklar çıkmaya başlıyor.

Benim neslimde ise, üniversite okumak bizim aile (geniş aile) için artık sıradanlaşmaya başlamış hatta neredeyse bir ısrara dönüşmüştü. Bu, “çocuğunu okutma” ısrarının, tarımdan (aslında gönül rızasıyla geçmediği halden) kurtulma çabası olduğuna hamlettim sonunda. Bizimkilere sorsanız asla böyle bir cevap vermezler/di. Toprağı öpüp koklayacak kıvama gelmişken bu cevabı nasıl versinler/di değil mi ya? Ama işte sosyal bilinçaltı diye bir şey var.

Okumanın faydaları kadar kaybettirdikleri de oldu kuşkusuz.

Ailede gürül gürül devam eden, temiz, duru Türkçe bir süre sonra gündelik dile bıraktı yerini… Burada -miş’li geçmiş zamanı kullanmam belki daha doğru olur ama kendi tanık olduğum dönemin bana -di’li geçmiş zamanı kullanma hakkını verdiğine inanıyorum.

Bir eşyanın ya da halin nüanslarını gösteren onlarca sözcük varken, biz sonunda gelip tek bir anlama sıkışıp kalmıştık. Hatta, şuncağızı da itiraf etmek hiç haksızlık sayılmaz, ailedeki okumuş büyüklerden bir kısmının, bazı sözcükleri kullanmaktan, bunu “köylülük” saydıkları için (ki düpedüz köylüyüz), özenle kaçındıklarını fark ettiğim de olmuştur.

Sözcüklere ilk hassasiyetim nasıl başladı tam hatırlamıyorum. Ama hiç unutmadığım bir örnek vardır: Babaannem için bizim gündelik dilde kullandığımız karşılığıyla “bardak” olan eşya “kadef”ti. Ömrünün sonuna kadar bardağa “kadef” demeyi sürdürdü. Ben uzun süre babaannemin bu kullanımının “kadeh”in yerel ağza uyarlanmış hali olduğunu düşünmüştüm. Şimdi nerede okuduğumu hatırlayamıyorum (işte benim de böyle bir kusurum var, bu kadar önemli detayları not almıyorum ve sonra unutuyorum), “kadef” diye ayrı bir sözcük olduğuna rast gelmiştim ve tahmin edeceğiniz üzere yine çok sevinmiştim.

Annem ve babam, kendi çocukluk ve ilk gençliklerinden bahsederken, eşyalara söz geldiğinde, “bizim zamanımızda şu vardı, şöyle denirdi” diye açıklama ihtiyacı duyarlardı. Dinlerken ayrımına vardığımı hiç bilmediğim pek çok sözcüğü zihnime kazıdığımı fark etmem için epey yıllar geçmesi gerekecekti.

Sonraki yıllarda, biz de ablalarımla bu sözcük aktarımını bizden sonrakilere yapmaya başladık. Çocuklara öğretmeye çalışırken aslında kendi hafızalarımızı tazeliyor, kendi çocukluklarımıza dönüyorduk. Yine hoş bir tesadüf, çünkü en büyüğüyle aramda 19 yaş olan ablalarımla benim aramda da neredeyse bir kuşak vardı ve onların hatırladıklarıyla benim hatırladıklarım elbette aynı değildi. Benim öğrenme sürecim ne mutlu ki hâlâ devam ediyor, onlar sayesinde…

Eskilere dair bir sözcük sürpriz yapıp karşıma çıktığında, ben hemen ablalarımdan hangisi denk gelirse onu ararım. Ya da aile buluşmalarında birimizin dilinden unutulmuş bir sözcük döküldüğünde, konuyu unutur hemen o sözcüğün etrafında konuşmaya başlarız.

Orhan Kemal romanlarını başka türlü sevmemin sebebi de budur. Uçsuz bucaksız doğurganlığıyla Çukurova yatar o romanlarda. İnsanlarını tanırım, refleksleri bizim evden fırlayıp çıkmış gibi gelir çoğu kez…

Üç dört yıl önce, Hataylı bir arkadaşım künefe getirmişti memleketinden. Kadayıfı kızartılmış, şerbeti ayrıca paketlenmişti. Şerbet paketinin üzerinde şöyle bir not vardı: “Şiresini dökmeden önce kaynatınız.” Paket elimde, uzun uzun yazıyı seyretmiştim ocağın başında. Orhan Kemal’e de bir selam göndererek… Hazret, bir konu hararetle tartışılmaya başlandığında keyifle şöyle dermiş:”Ortalık şireleniyor yiğenim!”

Siz olsanız şerbet paketini seyre dalmaz mıydınız yani?

Böyle işte, tanıdık bir sözcük hiç ummadığım bir anda karşıma çıktığında mutlu oluyorum, gözlerim doluyor, eğilip harf harf öpmek geliyor içimden.

***

Yine öyle oldu.

“7. Süvari Alayı”nın çekildiği yılı ararken çıktı bu kez “o sözcük” karşıma.

***

Geçen hafta sonu iki ablam, enişteler, yeğenler Çorlu’da toplandık. Pazar günü kahvaltının ardından, hepimizin ortak zevki, TRT Western Kuşağını izlemeye koyulduk. Ekranda “7. Süvari Alayı” vardı. Bir ara aklıma geliverdi, “acaba filmin tarihi ne?” diye sordum. Tolga, 1970’lere benziyor dedi. 70’ler onun için epey eski tarih olduğu için ancak o kadar geriye gidebilmişti. Bana göre daha eski olmalıydı film. Hem westernlerin tarihi açısından hem de oyuncuların yüzü ve giysileri bakımından öyleydi. Oyuncuların hiçbirini tanımıyordum. Merakımı gidermek için, bir yandan göz ucuyla filmi izlerken bir yandan da internete girip filmin tarihine baktım. Yanılmamıştım, film 1956’da çekilmişti.

Film, tahmin edileceği üzere, kahraman Birleşik Devletler askerinin vahşi yerlilerle savaşını konu ediyordu. (Ah bu Hollywood yok mu Hollywood! Nasıl da sahte bir tarih uydurup tüm dünyayı inandırdı buna?!)

Ne ki, internete “7. Süvari Alayı” diye yazdığımda dökülen kayıtlar bambaşka şeyler söylüyordu. İyi ki merak etmiştim filmin tarihini.

Amerika’nın yerli halkı Kızılderililer, beyaz adamın ellerinden birer birer aldığı haklarına kavuşacakları inancıyla kendileri için kutsal bir tören olan “Hayalet Dansı”nı yapıyorlardı 1890 yılının sonlarına yaklaştıklarında.

Evet, Kristof Kolomb’un İspanya Kraliçesine yazdığı mektupta:

“Yeryüzünde bunlardan daha iyi bir ulus bulunmadığına Majestelerin önünde ant içebilirim. Komşularını kendileri kadar seviyorlar, konuşmaları son derece tatlı ve kibar, konuşurken hep gülümsüyorlar. Elli adamla bu halkın hepsini boyunduruk altına alabilir ve onlara her istediğimizi yaptırabiliriz” diye anlattığı o güzelim Kızılderililer…

Beyaz adam gelmiş ve topraklarını, akarsularını, hayvanlarını ilh. her şeylerini tek tek söküp almıştı ellerinden. Tutunacakları son dal “kutsal”ları kalmış, “Hayalet Dansı” yapıyorlardı işte.

Ve fakat Birleşik Devletler Savaş Bakanlığı, Kızılderililerin umut dansını savaşa hazırlık olarak yorumlamış ve 7. Süvari Alayı’nı Lakota Siyu’larının kamp bölgesine göndermiş. Tarihe Wounded Knee Katliamı (Yaralı Diz Katliamı) olarak geçen olay, Lakota Siyuları ile Birleşik Devletler arasındaki son büyük çatışmaymış. 29 Aralık 1890’da gerçekleşen saldırıda, 62’si kadın ve çocuk en az 153 Kızılderili öldürülmüş.

“General Nelson A. Miles tarafından Yerli İşleri Komisyonu’na yazılan bir mektupta çatışma sonrasındaki olaylar katliam olarak nitelendirilmiştir.”

“1890’da Wounded Knee’deki Siyu katliamı Kızılderili özgürlüğünün sembolik olarak sonu oldu. Katliamı yaşayan Kara Geyik, o gün bir başka şeyin daha öldüğünü söyler: “O zaman kaç kişinin öldüğünü anlayamamıştım. Şimdi kocamışlığımın şu yüksek tepesinden gerilere baktığımda, yerde birbirleri üzerinde yığılı duran boğazlanmış kadınları ve çocukları hâlâ o genç gözlerimle görebiliyorum. Ve orada, o çamurun içinde bir şeyin daha öldüğünü ve o kar fırtınasına gömüldüğünü görebiliyorum. Evet, bir halkın düşü öldü orada…”

Kara Geyik, 7. Süvari Alayı’nın Pine Ridge ve Rosebud bölgelerinde yaşayan Lakota yerlilerinin sağ kalanlarındandır.

***

Rosebud mı?

Vikipedi’de Wounded Knee Katliamı’nı okurken sözcüğü yanlış görüp görmediğimi kontrol etmek ihtiyacı duydum.

Yo doğruydu, Rosebud bölgesinde yaşayan Lakota Siyularından bahsediliyordu.

***

Orson Welles’in şaheser filmi “Yurttaş Kane”de, filmin başkahramanı Charles Foster Kane, o koca medya devi, ölürken tek bir sözcük bırakır geriye: “Rosebud”…

Genç bir gazeteci, kimsenin anlamını bilmediği bu sözcüğün peşine düşer. Charles Foster Kane gibi güçlü, güçlü olduğu kadar nefret edilen ve sonunda yalnız ölen bir adamın son sözcüğünü merak eder. Kane’i tanıyan kimse de bilmemektedir bunun anlamını. Filmi izleyenler hatırlar: Rosebud, Kane’in çocukken sahip olduğu kızağının adıdır ve bir bankacıya verilip evinden gönderilirken geride bıraktığı çocukluğudur.

Sinema tarihinde, “Rosebud” sembolizmi üzerine pek çok şey yazıldı. Hatta kimileri, Welles’in başkarakterini üzerine kurduğu ABD’li gazete sahibi ve siyasetçi William Randolph Hearst’ün karısının cinselliğine gönderme olduğunu, bu yüzden Welles’in sinema çevrelerinden dışlandığını ileri sürerler.

Rosebud, kelime anlamı itibariyle “gül tomurcuğu” demektir ve bu da olsa olsa kadın cinselliğine atıf olabilir diye düşünmüş olmalılar. Ya da…

***

Bense 7. Süvari Alayı’nın Wounded Knee Katliamı’nı okurken karşıma çıkan Rosebud’la Welles arasında bambaşka bir bağ kurdum.

Orson Welles’in Yurttaş Kane’de prototip olarak kullandığı medya devi William Randolph Hearst, 1863 ile 1951 yılları arasında yaşamış. Wounded Knee Katliamı yapıldığında da babasının 1880’de San Francisco’da siyasal nedenlerle satın aldığı zor durumdaki Examiner gazetesinin yönetimini çoktan üstlenmiş.

Şimdi şunu sormak çok mu ütopik olur:

Orson Welles gibi eleştirel bir akıl, Rosebud Siyuları katledildiğinde bir gazetenin başında olan William Randolph Hearst’ün kayıtsızlığını eleştirmek için, infazcılarının dahi katliam olarak nitelediği Lakota Siyularına, o “gül tomurcuğu” mazlumlara, “Rosebud”la bir selam göndermiş olamaz mı?

Rosebud’ı böyle okumak çok mu safdillik olur? Yoksa Amerikan Sinema Tarihi’nin Rosebud yerlilerinden hiç haberi yok mudur? Dahası olmasını istememişler midir? Rosebud’ın Lakota Siyularına gönderme olması yerine William Randolph Hearst’ün karısının cinsel organı olması daha mı çok hoşlarına gitmiştir?

Derya Yanık