Tanpınar hayranı Alberto Manguel’le okumaya ve aşka dair
Posted by gülenay börekçi on November 29, 2013 · 4 Comments
Alberto Manguel yazarlığının, eleştirmenliğinin ve çevirmenliğinin yanı sıra büyük bir aşk hikayesinin de kahramanı.
Okumak onun büyük aşkı, tutkusu, varoluş sebebi… Neredeyse yazdığı tüm kitaplar buna dair.
Manguel’le bu söyleşiyi dünyanın en garip yöntemiyle gerçekleştirdik, okyanus ötesinden faks makinesiyle… Ben yazdım, o okudu; o yazdı, ben okudum.
İşte okumanın yazmaktan önce geldiğini, bu yüzden de okur-yazar ilişkisinde okurun efendi, yazarınsa köle olduğuna inanan Manguel’in anlattıkları…
Arada Türkiye’daki dil devrimine dair birkaç şey de söylüyor. Mesela şu:
“Çevirmen olarak yaptığımız, başka bir dilde ifade edilmiş olan şeyleri kendi dilimizde yeniden inşa etmek. Dil hayatımızı kolaylaştırmak için kullandığımız bir araç değildir, biz kullandığımız dilin ta kendisiyiz, kendimizi onunla tanımlar; onunla ve ona göre düşünürüz. Bu nedenle, Atatürk’ün dilin hükümet koltuğundan değiştirilebileceğine, yani dilin değişiminin yaratıcı süreci derinden etkilemeyebileceğine ilişin düşünceleri bana hep anlaşılmaz geldi. Dil yeni bir yasanın çıkarılmasıyla; ‘dışarıdan’ ya da ‘yukarıdan’ değiştirilemez. Düşünceyi dil yaratır, başka bir dilde düşünemeyeceğimiz şeyleri düşünmemizi sağlar. Bir yazın yapıtı içinse dil, düşüncenin ‘süslenmesinden’ çok daha hayati bir şeydir, hatta doğrudan yazınsal düşüncenin kaynağıdır.”
Borges ve Tanpınar’ın izinde
Alberto Manguel 1948 Buenos Aires doğumlu. On dört yaşındayken 20. yüzyılın edebiyat devlerinden Jorge Luis Borges’le tanışması hayatının dönüm noktası olmuş. O tarihten sonra bütün öğleden sonralarını gözleri görmeyen Borges’e kitap okuyarak geçirmiş. Rudyard Kipling, Robert Louis Stevenson ve Henry James gibi yazarlarla da böyle karşılaşmış. Bugün Kanada vatandaşı olan ama dünyanın Paris, Londra, İtalya ve Tahiti gibi birçok farklı yerinde de yaşayan Manguel kitaplarını İngilizce yazıyor.
Bu arada biliyorsunuzdur ama hatırlatayım… ITEF’in “Tanpınar’ın İzinde Beş Şehir” etkinlikleri kapsamında Ahmet Hamdi Tanpınar’ın “Beş Şehir” kitabında anlattığı Erzurum, Konya, Ankara, İstanbul ve Bursa’ya ikişer günlük ziyaretlerde bulunan Manguel, şimdi bu izlenimlerini proje kapsamında kitaplaştırmak üzere Paris’e döndü.
Okumanın Tarihi adlı kitabı yazmaya nasıl karar verdiniz?
1980’lerin sonunda Başka Ateşler gibi bir öykü antolojisi hazırlamıştım. Bunun üzerine New York Times’dan arayıp antolojilerin tarihi üzerine bir makale yazmamı istediler. O makale yayımlandıktan birkaç hafta sonra bu kez “okuyucunun” tarihini yazmam istendi. Ama makale gitgide uzamaya, karmaşıklaşmaya, makale olmaktan çıkmaya başladı. Sonunda bu konuda bir kitap yazmadan içimin rahat etmeyeceğini anladım.
Araştırma süreci nasıl geçti?
Zor bir süreçti. Bir kere başta ne aradığımı ben de tam bilmiyordum; önce araştırıyor, ne yazacağıma daha sonra karar veriyordum. Kafamda birtakım sorular vardı ama yine de hiçbir şey belirli sayılmazdı. Tarihi bilgiler derinlerde bir yerlerde gizlenmişti, yüzlerce kitap okumak gerekiyordu. Bulduğum her bilgi beni başka bir kitaba yönlendiriyor, okuduğum her kitap başka bir sürü kitabı daha okumayı gerekli kılıyordu. Bambaşka konuları araştırırken karşıma çıkan, yani tamamen şans eseri ulaştığım bilgiler de oldu. Kitap tüm o kafa karışıklığının ve kargaşanın ortasında yazıldı. Yedi uzun yıl boyunca araştırdım, okudum ve yazdım. Ama çok eğlendiğimi söyleyebilirim.
Kitabınızda farklı kitap ve okuyucu türlerinden söz ediyorsunuz. Size göre okumak nedir? Bir kitabı elinize aldığınızda, görmek, dokunmak, koklamak gibi duyulardan hangisini kullanıyorsunuz ilk önce?
Değişiyor. Bir kitaba çok farklı şekillerde bakıyorum. Ama en çok gözlerimle diyebilirim. Bir kitabın görünüşü, tıpkı ilk cümleler kadar önemli benim için, elime alırım, kapağa bakarım, ilk cümleleri okurum ve alıp almamaya karar veririm. Aslına bakılırsa kitaplar da bir açıdan insanlar gibi; her ikisinin de görünüşlerine ve kelimeleri kullanma biçimlerine kapılıyorum.
Kitabınızda bir toplumun yazmadan var olabileceğini ama okumadan varlığını sürdüremeyeceğini, bu yüzden de okumanın yazmaktan önce geldiğini yazıyorsunuz. Diderot’nun şu ünlü “Efendi kim olacak? Yazar mı, okur mu?” sorusunun cevabı size göre belli sanki…
Ne yazık ki yazarlar için, Diderot’nun da pek iyi bildiği gibi, Efendi daima okurdur. Yazar çalışmaya başlamadan önce veya çalışırken kitabının komik mi, ciddi mi; hafif mi, ağır mı; şanslı azınlık için mi yoksa kalabalıklar için mi olacağına karar verebilir, ama nihai kararı yine de okur verecektir. Kitap tamamlandıktan, son satır yazıldıktan ve yayımlandıktan sonra yazarın söyleyecek bir şeyi kalmaz. Kitabın kaderi artık sadece okurun ellerindedir.
“Okur Olarak Çevirmen” bölümünde çevirinin “bir olanaksızlık, bir ihanet, bir hile, bir buluş, umutlu bir yalan” olduğunu söylüyorsunuz. Aynı zamanda çevirmen olduğunuza göre bu konuda ne diyeceksiniz?
Çevirmen olarak yaptığımız, başka bir dilde ifade edilmiş olan şeyleri kendi dilimizde yeniden inşa etmek. Dil hayatımızı kolaylaştırmak için kullandığımız bir araç değildir, biz kullandığımız dilin ta kendisiyiz, kendimizi onunla tanımlarız, onunla ve ona göre düşünürüz. Bu nedenle, Atatürk’ün dilin hükümet koltuğundan değiştirilebileceğine, dilin değişiminin yaratıcı süreci derinden etkilemeyebileceğine ilişin düşünceleri bana hep anlaşılmaz geldi. Bana kalırsa dil yeni bir yasanın çıkarılmasıyla; “dışarıdan” ya da “yukarıdan” değiştirilemez. Düşünceyi dil yaratır, başka bir dilde düşünemeyeceğimiz şeyleri düşünmemizi sağlar. Bir yazın yapıtı içinse dil, düşüncenin “süslenmesinden” çok daha hayati bir şeydir, hatta doğrudan yazınsal düşüncenin kaynağıdır.
Hans Christian Andersen Cennet Bahçesi adlı masalında kırlardaki çiçeklerin bile aslında birer kitap olduğu bir cennetten söz ediyor. Borges’in “Cennet kocaman bir kütüphane olmalı,” dediği de geliyor aklıma. Sizin cennetiniz nasıl bir yer?
Benim cennetim henüz gelmediğim bir sayfada.
Okumanın tarihini yazdınız. Geleceği hakkında ne düşünüyorsunuz? Sizce yüzlerce yıl sonra da kitap okuyor olacak mıyız? Bir de CD-romlar ve elektronik kitaplar hakkındaki düşünceleriniz ne? Hiç bu tür kitaplar satın aldınız ya da okudunuz mu? İnternetten kitap indirdiğiniz oldu mu?
Şüphesiz ben, gelecekte yine kitap okuyor olacağımıza inanıyorum. Ama internetten kitap indirmedim hiç, kütüphanemde elektronik kitap da yok. Galiba elektronik yayın teknolojisi günün birinde bildiğimiz kitapların yerini alacak, ama bir yandan da elektronik kitaplar, okumak için çok da uygun sayılmazlar. İnternetin iki çok temel niteliği var: hız ve yüzeysel bilgi. Kitabın nitelikleriyse tam tersi: yavaşlık ve derinlemesine bilgi. Ekranda yüzeyi, kitaptaysa satır aralarını da okuyoruz. Bana öyle geliyor ki, zaman geçtikçe sanatçılar önce teknolojinin ses, renk, devinim gibi farklı kullanımlarını ve özelliklerini keşfedecekler, sonra da bütün bunları kitaplar için kullanmanın boşuna çaba olduğunu anlayacaklar. Bence kitabın yerini dolduracak hiçbir şey yok, kitap insanoğlunun yarattığı en kusursuz nesnelerden biri, tıpkı tekerlek ya da bıçak gibi. Öte yandan teknolojinin de kendine göre erdemleri var ve ben işimize yarayacakları noktada bunları kullanmamak için sebep göremiyorum.
Kitaplarla tanışmanıza aracı olan Borges hakkında neler söylersiniz?
Ne söyleyebilirim ki? Dünyayı kitaplarına sığdırmaya çalışan yazarlar vardır. Bir de sayıları daha az olmakla birlikte dünyanın bir kitap olduğuna inananlar. Borges onlardandı. Tüm kırılganlığına rağmen yazıya inanır, güvenirdi. Kendi deyişiyle, bize, okurlarına “başkalarının evren adını verdiği” o sonsuz kütüphaneye ulaşmamız için gereksindiğimiz anahtarlardan birini armağan etmişti.
Borges dışında hangi yazarları ve kitapları sevdiğinizi sormak istiyorum. Sizin kütüphanenizde “yangında ilk kurtarılacak” kitap hangisi?
En sevdiğim kitapları sıralamak benim için olanaksız. Ben yaşlandıkça ve hayatım değiştikçe en sevdiğim kitaplar da değişiyor. Ama bugün dediğiniz türden bir felaket yaşansa ve kütüphanemden tek bir kitap kuratarabilecek olsam büyük olasılıkla bu Lewis Carroll’ın Alice Harikalar Diyarında’sı olurdu. Ya da Dante’nin İlahi Komedya’sı… Ya da Cervantes’in Don Quijote’si… Ya da…
Gülenay Börekçi
Bunlar da ilginizi çekebilir :
“Bir toplumun yazmadan var olabileceğini ama okumadan varlığını sürdüremeyeceğini, bu yüzden de okumanın yazmaktan önce geldiğini” yazmış kitabında Alberto Manguel. Bilmiyorum hani bazı şeyler vardır size de öyle gelir mi bilmiyorum. Cümleyi ilk duyduğunuzda mantığınızın kısa bir süzme işleminden sonra o cümleler öyle, “vayyy” dedirtecek türden olurlar ki ötesini berisini kurcalama gereği duymazsınız. Çözümlemek için günün birinde karşınıza aldığınızdaysa aslında o denli bir şey ifade etmediğinin farkına varırsınız. Bu cümleye bahsettiğim bakış açısı gibi acımasız yaklaşmayacağım ancak bir toplumun yazmadan var olabileceğini söylerken yazar acaba belirli bir milat mı aldı kendisine diye sormadan edemiyorum. Sonuçta okumak için önce yazılmış olması… Read more »
Burcu, seni tanımıyorum ama Egoist Okur’a destek ve cesaret veriyorsun, bu yüzden de twitter’da yazdıkların gibi bu yorumunu okuyunca da acayip sevindim. Alberto Manguel’in bir toplumun yazmadan var olabileceği ama okumadan varlığını sürdüremeyeceği konusunda söylediklerini eleştirirken şüphesiz çok haklısın. Sanırım okumanın insanoğlu için vazgeçilmezliğini şık ve biraz da matrak bir biçimde anlatmak istemiş sadece, iyi de yapmış, benim üzerimde etkili oldu. Yazarların çoğu birer abartı sanatı ustasıdır, bunu hiç unutmamalıyız :))) Bir de şu var; yazmak herkes için hayati bir ihtiyaç değildir, bazıları kendilerini ifade etmenin başka yollarını bulurlar, konuşurlar, müzik yaparlar vesaire… Öte yandan herkes bir biçimde muhakkak okur.… Read more »
Gülenay hanım, Röportajınızı zevkle okudum. Ancak yazarın belki de eksik bilgisinden kaynaklanan bir hatası var. “…Bu nedenle, Atatürk’ün dilin hükümet koltuğundan değiştirilebileceğine, dilin değişiminin yaratıcı süreci derinden etkilemeyebileceğine ilişin düşünceleri bana hep anlaşılmaz geldi. Bana kalırsa dil yeni bir yasanın çıkarılmasıyla; “dışarıdan” ya da “yukarıdan” değiştirilemez.” demiş. İyi de “dili” kim değiştirdi? Yapılan Latin alfabesinin bize uyarlandığı bir “harf devrimi” değil miydi? O gün Anadolu’da konuşulan Türkçe ile bugün konuştuğumuz arasında bir fark mı var? Maalesef Alberto Manguel bu soruların cevabını yanlış biliyor. O, Atatürk’ün yaptığını İspanyolca konuşan bir halkı “yasa çıkartarak” İngilizce konuşturmaya başlatmak gibi bir şey sanıyor, gibi… Read more »
Haklısınız, sanırım sizin gibi düşünüyorum. Manguel harf devrimi ve sonrasında olup bitenleri büyük ihtimalle başka sohbet arasında duyduklarıyla değerlendiriyor, yani kulaktan dolma bilgilerle konuşuyor. Sizin de söylediğiniz gibi, röportajı faksla yapmanın sakıncası bu. Öte yandan bu adamlara başka türlü ulaşmaya imkan yok, sonrasında da iki soru daha ekleyeyim diyemiyor insan :)
Bu arada teşekkür ederim…