Yalom’dan Estes’e, Frankl’dan Geçtan’a “yaralı şifacılar”

“Sadece yarası olan bir şifacı hakikaten iyileştirebilir…”

Engin Geçtan’dan Clarissa Pinkola Estes’e, Viktor E. Frankl’dan Irvin D. Yalom’a psikiyatriyi edebiyatla buluşturan yazarlara, “yaralı şifacılara” bakıyoruz…

Engin Geçtan: “Gölgenin olduğu yerde hayat vardır”

Ufkunuzu açacak 7 kitap: Kurtlarla Koşan Kadınlar ve diğerleri

Yaralı şifacı ve Irvin D. Yalom

Geliyoruz varoluşçu psikiyatrinin önde gelen temsilcilerinden Irvin D. Yalom’a. Kitapları vasıtasıyla Yalom, çoğunlukla hep gölgeli, nüfuz edilemez ve hiçbir surette müdahil olunamaz bir yer saydığımız terapi odasını aydınlatmayı deniyor bir bakıma. Kurgu dışı eserleri de önemli kuşkusuz ama esas güzel kitapları, romanlarıyla öyküleri… “Aşkın Celladı”, “Divan” ve “Nietzsche Ağladığında” gibi eserlerinde terapistin bir çeşit üstün insan olduğu algısını yıkıyor Yalom ve terapistin de yaraları, yanılgıları, kabahatleri olduğunu hatta tam da onlar sayesinde terapiyi başarıyla yürütebildiğini gösteriyor. Yalom’a göre terapi süreci iki taraflı işliyor, yani sadece danışanın değil terapistin de sağaltılmasını sağlıyor. Bunları Yalom’s Cure adlı belgeselinde de anlatıyor.

“Divan” romanındaki şu cümleyi hatırlayalım: “Sadece yarası olan bir şifacı hakikaten iyileştirebilir…”

Özetle, bizi içine hapsolduğumuz keder, öfke, korku, çaresizlik kompartımanlarından çıkartıp özgürleştirecek tek şeyin ilişki olduğuna inanan Yalom’un, her biri ayrı ayrı yaralı iki karakterin, yani danışanla terapistin birbirlerini “ilişki” yardımıyla iyileştirmelerinin hikayelerini yazdığı söylenebilir.

Bilgeliğin, insanın ölümlülüğünü tam olarak anlaması ve kabul etmesiyle geliştiğini, yaşamımızı ve çevremizi zenginleştirmemizin ancak bu kavrayış ve kabulle mümkün olabildiğini düşünen Yalom için ölüm de bir çeşit şifacı. Oysa bizler bu en büyük öğretmenle hep bir savaş halindeyiz. Yaşlanma karşıtı terapiler uğruna çırpınmalarımız, yüzümüzde ya da bedenimizde en küçük bir yaşlılık belirtisi fark ettiğimizde estetik ameliyatlara sığınmamız bundan. Bu savaşı durduracak, ölümle aramızda sakin sakin bir sulh anlaşması imzalamamızı sağlayacak olan etkili yol ise edebiyat. Bu yüzden Yalom, Nikos Kazancakis’in “Ölüme yanıp kül olmuş bir şatodan başka bir şey bırakmayacaksın,” cümlesini sık sık, neredeyse her kitabında hatırlatıyor. (Nietzsche Ağladığında, Ayrıntı Yayınları)

İnsanın seçme özgürlüğü ve Viktor E. Frankl

Tacizden, şiddetten ve aşağılanmaktan söz etmişken, Viktor E. Frankl’ı da anmak gerek. Freud, Adler ve Jung gibi Viyana ekolünden gelen terapistlerin en önemlilerinden biri olan Frankl, kurucusu olduğu logoterapinin temel ilkelerini İkinci Dünya Savaşı’nda, Auschwitz ve Dachau toplama kamplarındayken oluşturmuş. Sonradan “İnsanın Anlam Arayışı” adlı başyapıtında yazdıklarına bakılırsa o günler çok zor günlermiş, savaşla birlikte her şeyini kaybettiği yetmiyormuş gibi, annesi, babası ve kardeşinin bu toplama kamplarında hem de gözlerinin önünde ölüme götürüldüklerine şahit olmuş. Her sabah o gün kendisinin de ölebileceği bilgisiyle açıyormuş gözlerini. İşte o günlerde insanın nesi var nesi yoksa elinden alınabileceğini ama sadece tek bir şeye dokunulamayacağını fark etmiş.

Frankl’a göre insan en zor ve yıkıcı koşullarda bile ahlaki bir seçim yapma özgürlüğüne sahip, başına gelenleri değil ama başına gelenlere ne şekilde tepki göstereceğini her zaman kendi belirleyebilir. Auschwitz’de bile bazı mahkumların gün boyu kimseye belli etmeden birbirlerine yardım etmenin yollarını aramaları bundan. (İnsanın Anlam Arayışı, Okuyan Us Yayınları)

Yok saydığımız gölgelerimiz ve Engin Geçtan

Psikiyatrist Engin Geçtan, denemelerinin yanı sıra, “Kırmızı Kitap”, “Dersaadette Dans”, “Kızarmış Palamutun Kokusu”, “Tren”, “Kuru Su”, “Mesela Saat Onda” gibi romanların da yazarıydı. Keskin zekâsı, mizahî ama sert eleştirelliği ve her şeye rağmen koruyabildiği iyimserliğiyle dikkat çekiyordu.

Engin Bey henüz hayattayken bir gün ziyaretine gitmiş ve neden artık çoğunlukla edebiyat eserleri yazmayı tercih ettiğini sormuştum. “Yıllar içinde siz ve mesleğiniz ‘tek’ oluyorsunuz,” diye cevaplamıştı, “O nedenle benim de kendimi bazen bir iş yapmıyormuşum gibi hissettiğim zamanlar oluyor. Psikiyatri benim bir parçam, romanlarıma kaçınılmaz olarak yansıyor ama bilinçli yaptığım bir şey değil bu. Bildiğim, roman yazarken çok eğlendiğim, iyi vakit geçirdiğim. Roman benim için bir iş değil, oyun. Olayları önceden tasarlamadan yazıyorum ve karakterlerin nereye gideceklerini, ne yapacaklarını bilmiyorum. Kör uçuş gibi… Benim için ilk cümleyi bulmak önemli; bulursam başlıyorum. Takılıp kaldığım o ilk cümleyi de sonradan istesem bile değiştiremiyorum. Başlangıçta ağır ilerliyor ama sonra neredeyse peşinden koşuyorum. Sabaha karşı üçte uyanıp bilgisayar başına geçtiğim ve iki paragraf yazdıktan sonra yatağıma döndüğüm oluyor.”

Herkesin bir gölgesi, bir karanlık yanı olduğunu anlatan Jung’tan söz etmişti sonra. Onunla ne kadar az yüzleşirseniz, gölgeniz o kadar güçlenir ve bir tehlikeye, kaldırılamaz bir ağırlığa, ruhunuzun içinde her an etkinlik kazanabilecek bir tehdide dönüşürdü. Bizler, toplumun hangi kurallarına uygun yaşayacağımızı düşünüp dururken nedense hep gölgelerimize yabancı kalıyor, ilkel ve vahşi yönlerimizi yok sayıyorduk. O yok saydığımız, kompartımanlara hapsedip bastırdığımız gölgelerimiz de gün geliyor, en başlarına buyruk halleriyle ve adeta patlarcasına teker teker ortaya çıkıyorlardı. (Dersaadette Dans, Metis Yayınları)

Yabanıl olanın yeniden keşfi ve Clarissa Pinkola Estes

İlkel ve yabanıl yönlerimizle ilgilenen, bilhassa kadınlar söz konusu olduğunda kurtuluşu o yanlarımızı keşfedip ortaya çıkarmakta, onlarla yüzleşmekte gören terapist yazarlardan biri de Clarissa Pinkola Estes. Macar ve Meksika kanı taşıyan, ailesinde dokumacılar, dantel örücüleri, terziler, marangozlar, çiftçiler olan Estes, kaybolmaya yüz tutmuş sözlü anlatı geleneklerinden ve insanlığın ortak bilinçdışının aynaları saydığı masallardan etkilenerek yazan bir şair aynı zamanda. Veriminde, insanlığın 19. yüzyılla birlikte doğadan kopuşundan ve duygulara yer vermeyen kapitalist bir endüstri çarkının içinde kayboluşundan yola çıkıyor. “Kurtlarla Koşan Kadınlar” adlı kitabında kadınlara hayatta kalmalarını sağlayacak yalın, uygulanabilir ve doğal çözümler öneriyor. Ona göre kadınların yapması gereken, içlerindeki doğal sesi, yabanıllığı keşfetmek.

Kitabından bir bölüme bakalım: “Kurtlar ve kadınlar belirli ruhsal karakteristikleri paylaşırlar. Keskin bir duyarlılık, oyuncu bir ruh ve yoğun bir kendini adama kapasitesi… Kurtlarla kadınlar, doğaları, araştırıcılıkları, dayanıklı ve güçlü olmaları bakımından özde birbirlerine yakındırlar. Sezgileri çok güçlüdür, sürekli değişen koşullara uyum sağlamakta deneyimlidirler, tuttuklarını koparmalarının yanı sıra çok da cesurdurlar. Her ikisi de çeşitli şekillerde sürekli avlanmış, taciz edilmiş, dahası yanlış bir şekilde ‘obur, sapkın, saldırgan ve değersiz’ olarak tanımlanmıştır. Kurtlar ve kadınlar hem hakikaten vahşi olanı hem de insan ruhunun vahşi yanlarını yok edenlerin, içgüdüselliğin soyunu kurutanların ve bunları yaparken arkalarında iz bile bırakmayanların her zaman hedefi olmuştur. Kurtların ve kadınların kendilerini yanlış anlayanlar tarafından yok edilişlerindeki benzerlik çarpıcıdır.” (Kurtlarla Koşan Kadınlar, Clarissa Pinkola Estés)

Gülenay Börekçi